Er hing een briefje op de universiteit dat we op 3 oktober vieren dat Leiden bevrijd is van de Spaanse bezetting en dat daarom alle gebouwen die dag gesloten zijn. Een buitenlandse collega vroeg voorzichtig wanneer die bezetting dan precies was geweest. Toen het om de bezetting van 1574 bleek te gaan, stond hij nog een tijd verbaasd naar dat briefje te staren.
Toen ik net in Leiden werkte, reageerde ik net zo. Ik snapte er niets van dat de complete universiteit sloot en ging die dag dan maar thuis werken aan mijn proefschrift over kettingbreuken in plaats van me te storten in het feestgewoel. Achteraf kan het ook zijn dat ik in die tijd nog een iets wereldvreemdere wiskundige was.
Inmiddels ben ik volledig op de hoogte van het Leidens Ontzet, eet ik elk jaar haring en wittebrood en ga ik met mijn kinderen naar de optocht. Mijn zoon is een geboren Leidenaar. Toen hij ergens iets hoorde over iemand die fout was in de oorlog, vermoedde hij dat diegene met de Spanjaarden had geheuld.
Voor wie dit deel van de geschiedenis niet kent: op internet staat een prachtige aflevering van de Amerikaanse serie You are there over het beleg van Leiden. In die in 1949 uitgezonden radiodocumentaire spelen verslaggevers de bezetting na alsof ze erbij zijn. Eén journalist interviewt de uitgehongerde bevolking, een ander staat naast prins Willem van Oranje die met zijn geuzen op weg is om de stad te bevrijden.
Het mooiste is de legendarische toespraak van burgemeester Pieter van der Werff als de hongerige bevolking hem smeekt om de stad over te geven. Van der Werff weigert: de honger is minder erg dan de horror die de bewoners te wachten staat als ze in handen van de Spanjaarden vallen. Van der Werff biedt de Leidenaren zelfs zijn lichaam aan. Laat ze hem dan maar in stukken snijden en opeten om hun honger te stillen. Dat doet hij liever dan zich over te geven.
You are there is gebaseerd op de feiten, maar gaat daar wat losjes mee om. De toespraak van Van der Werff is nauwelijks afgelopen als de geuzen de stad binnenvaren met hun haring en wittebrood, terwijl daar waarschijnlijk weken tussen zaten.
Interessant is ook dat historici inmiddels anders denken over de hongersnood. Historicus Thera Wijsenbeek concludeerde ruim tien jaar terug uit historische bronnen dat er tot het einde van het beleg paardenvlees te eten was voor de bevolking. Niet superlekker, maar wel genoeg om niet te verhongeren. De meeste doden tijdens de bezetting vielen volgens haar door de belabberde hygiëne en ziekten als dysenterie en de pest.
Wijsenbeek vermoedde dat de legende van de honger zowel door de Spanjaarden als Willem van Oranje werd opgeklopt. De Spanjaarden wilden hun vijanden laten weten dat zij bereid waren om een complete stad uit te hongeren. Nadat Leiden bevrijd was, kon Willem van Oranje pochen over hoe dapper de Leidse bevolking was: ze gaven zich zelfs niet over als ze vreselijke honger leden.
Volgens de overlevering was die moed van de Leidse bevolking ook de reden dat Willem van Oranje in 1575 de eerste universiteit van Nederland aan hun stad gunde. Niet zo gek dus dat die universiteit nog steeds elk jaar de deuren sluit om de geschiedenis te herdenken.
Deze column verscheen op 30 september 2017 in de Volkskrant.
