Is dit een goed moment om met kritiek op wetenschap te komen? Wetenschap staat al zo onder druk, met talrijke bedreigingen aan het adres van wetenschappers die zich uitspreken over beladen onderwerpen als klimaat of migratie, en populistische politici die onwelgevallig onderzoek proberen te ondermijnen. De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen waarschuwde in mei dat de Nederlandse academische vrijheid in gevaar is.
En dan komt Volkskrant-collega Stan van Pelt juist nu met een boek Sloppy Science, over allerlei vormen van wetenschapsfraude. Het geeft een lang en deprimerend overzicht van onderzoekers die sjoemelen met data, metingen vervalsen of complete resultaten verzinnen. Het gaat maar door, in allerlei vakgebieden en door de eeuwen heen. Van Pelt citeert fraudejager Nick Brown, die terecht opmerkt: ‘Slordige wetenschap, sloppy science, vind ik een veel te zacht eufemisme – het is gewoon slechte wetenschap.’
Van Pelt maakt goed duidelijk hoe fraude voor sommige wetenschappers aantrekkelijk wordt door de hoge druk, felle concurrentie, financiële belangen en haperende controlesystemen. Laat ik voor de zekerheid benadrukken dat verreweg de meeste wetenschappers níét frauderen, net zoals de meeste mensen ook niet graaien uit de kas van hun voetbalclub of rommelen met hun toeslagen. Maar mensen blijven mensen, en ook in de wetenschap worden fouten gemaakt. Soms per ongeluk, soms expres. Er moeten goede systemen zijn om fouten te corrigeren.
Sloppy Science beschrijft hoe die systemen ontbreken. Ik schrok er bijvoorbeeld van toen ik las dat ‘veel (wetenschappelijke) tijdschriften geen duidelijke procedures hebben voor fraudeklachten’. Ik zocht vervolgens op sites van tijdschriften waarin ik regelmatig publiceer. Stuk voor stuk hadden ze uitgebreide richtlijnen opgesteld waaraan een auteur zich moet houden bij het indienen van een artikel, en teksten over de manier waarop het artikel zal worden beoordeeld. Maar ze hadden geen of vage informatie over wat er gebeurt als een artikel ná publicatie niet blijkt te kloppen. Ter vergelijking: de Volkskrant heeft een openbaar protocol waarin staat hoe de redactie verschillende soorten fouten rectificeert.
Soms wordt beweerd dat wetenschap een zelfreinigend systeem is, dat fouten onvermijdelijk vanzelf aan het licht komen en worden gecorrigeerd door nieuw onderzoek. Dan denk ik altijd even aan mijn zelfreinigende oven. Die neemt doorgaans zelf nogal weinig initiatief tot reinigen en heeft daarbij flink wat hulp van mij nodig. En ik ben dan weer nogal druk met allerlei andere dingen en vergeet het ook. Tot ik visite krijg die me erop wijst dat het ruitje van mijn oven wel erg ondoorzichtig is of iets mompelt over de aangekoekte rommel op de bodem. Dan sta ik de dag erna mijn oven te boenen.
De metafoor gaat, zoals zo vaak, niet helemaal op. Maar net zoals mijn oven heeft de wetenschap flink wat hulp nodig bij het zelfreinigen. Dus is het juist goed dat Van Pelt schrijft over sloppy science, omdat wetenschap nog beter kan en moet. Zoals hij meldt in zijn inleiding: ‘Verbetering begint bij eerlijk en transparant zijn over gemaakte fouten, daarvan te leren en gezamenlijk verantwoordelijkheid te nemen voor de reputatie van de wetenschap.’
Deze column verscheen op 3 oktober 2025 in de Volkskrant.